De omgeving is een zeer belangrijke voorspeller als het gaat om gezondheid en welzijn, van zowel volwassene als kind – zo blijkt steeds weer uit wetenschappelijk onderzoek. En dus slaan we de handen ineen om sámen te werken aan die gezonde omgeving: ‘It takes a healthy village to raise a healthy child’. Het Nederlands Centrum Jeugdgezondheid (NCJ) startte samen met een bevlogen groep artsen Maatschappij + Gezondheid (M+G) de healthy village beweging. Om elkaar te inspireren en te ondersteunen in het bevorderen, beschermen en bewaken van de gezondheid, groei en ontwikkeling van alle kinderen en jongeren. Binnen én buiten de spreekkamer!
Preventie is al meer dan honderd jaar de belangrijkste pijler in de Nederlandse jeugdgezondheidszorg. Toch valt er nog een heel terrein te winnen als het gaat om preventie buiten de spreekkamer. Hananja Boonen, Vionne van der Borden (artsen M+G) en Ellen-Joan Wessels (adviseur bij het NCJ) vertellen vanuit hun ervaring waarom het zo belangrijk is om de focus ook te leggen op de leer- en leefomgeving van kinderen. En: hoe doe je dat, en welke samenwerkingen zijn daarin mogelijk?
Waarom zijn jullie de healthy village beweging gestart?
Hananja: “Met mijn werk wil ik impact hebben en eraan bijdragen dat kinderen gezond opgroeien en zo goed mogelijke kansen krijgen om op te groeien tot evenwichtige volwassenen – onafhankelijk van waar je als kind opgroeit. Dat is nu niet het geval: het maakt wel degelijk uit waar je wieg staat als het gaat om de kansen die kinderen krijgen. We kunnen in de spreekkamer wel keer op keer onze gezondheidsadviezen herhalen, maar gedrag verander je niet zomaar. Als de omgeving helpt om de gezondere keuze de makkelijkere keuze te maken, heb je veel meer impact. Steeds meer wetenschappelijk onderzoek onderbouwt dit. Het is niet houdbaar hoe we op dit moment het zorgstelsel hebben ingericht. We hebben nu al tekorten aan zorgprofessionals. We moeten meer naar de voorkant. Echt voorkomen dat kinderen en volwassenen ziek worden. Zo is de healthy village beweging ontstaan. Maar het is niet zomaar een losstaand initiatief; we zien het als een integraal onderdeel van ons werk als JGZ.
Vionne: “Helemaal mee eens. Het gaat mij er vooral om op welke manier je de meeste impact kan maken. Waar ik steeds meer moeite mee heb is dat onze maatschappij de focus op het individu legt, waardoor je dus ook de verantwoordelijkheid bij de persoon zelf legt. Dat is niet fair, want hoeveel keuzevrijheid heb je nou werkelijk als je doordrenkt wordt met ongezondheid? De politiek wijst vaak naar de verantwoordelijkheid van het individu en bestempelt preventieve maatregelen al gauw als betuttelend. Nee, op dit moment is het juist totaal de andere kant op doorgeslagen: alles is zo ongezond, dat het juist helpend is als we met z’n allen die omgeving gezonder maken waardoor inderdaad de gezondere keuze weer de makkelijkere keuze wordt.”
Ellen-Joan: “De drijfveer van Hananja en Vionne vind ik zo mooi. Het is inderdaad onzin om te zeggen dat alles een keuze is. Alsof we honderd procent rationele wezens zijn. Zoals het oeroude Afrikaanse spreekwoord zegt: It takes a village to raise a child. Meer nog: It takes a healthy village to raise a healthy child. Er staat ons wat te doen om die omgeving zo gezond mogelijk te maken, zeker als je kijkt naar wat we weten hierover en het belang van deze inzichten. Dat kan je niet met goed fatsoen tot je nemen om vervolgens over te gaan tot de orde van de dag.”
We kunnen in de spreekkamer wel keer op keer onze gezondheidsadviezen herhalen, maar gedrag verander je niet zomaar. Als de omgeving helpt om de gezondere keuze de makkelijkere keuze te maken, heb je veel meer impact.
Een wereld met gelijke kansen voor iedereen klinkt nogal als een utopie. Hoe geef je hier handen en voeten aan in de praktijk van alledag, de praktijk waarin professionals en artsen hun handen al vol hebben met dat wat er ín de spreekkamer gebeurt?
Vionne: “Ik maak me zorgen over hoe de publieke gezondheidszorg nu georganiseerd is, want er is inderdaad een groot gebrek aan middelen, mensen en financiën. Maar door ons te richten op het collectieve niveau kunnen we onze middelen efficiënter inzetten. De organisatie van de publieke gezondheidszorg is op dit moment erg versnipperd. Elke gemeente maakt haar eigen keuze als het gaat om waar ze haar financiën inzet. Het wiel wordt eigenlijk steeds weer opnieuw uitgevonden. Het zou efficiënter en effectiever zijn om het in samenspraak te doen, regionaal en landelijk. Als je een goed onderbouwd landelijk preventief pakket verzorgt dat je alleen nog maar naar het lokale hoeft te vertalen, dan komen we veel verder op de belangrijke thema’s van deze tijd.”
Hananja: “Die healthy village zijn wij samen. Het is niet alleen aan de gezondheidszorg om dit op te lossen. Allerlei partijen kunnen hierbij een steentje bijdragen. Vanuit hun functie, zoals een architect die meer het gezondheidsperspectief meeneemt in zijn ontwerp. Of in de directe leefomgeving, bijvoorbeeld de buurvrouw van de overbelaste moeder, die even een paar uur op de kinderen past.”
Ellen-Joan: “Het is geen utopie! Verandering begint altijd met een steen in de vijver. Kijk bijvoorbeeld naar de afschaffing van de slavernij. Dat is begonnen met zes mannen die in hun ouderwetse herenkamer hun ongemak uitspraken. Toevallig vroeg ik het laatst aan ChatGPT, een voorbeeld van een dergelijke verandering waarbij barrières doorbroken werden. Die kwam met het consultatiebureau! Het consultatiebureau is meer dan honderd jaar geleden ontstaan omdat er heel veel kindersterfte was en een vrouw van een huisarts dacht: misschien kan ik mijn man helpen. Ze begon de kleintjes naar achteren te loodsen en te onderzoeken op de keukentafel. Daar hebben zich steeds meer vrouwen bij aangesloten en dat is een hele beweging geworden. En kijk waar we nu staan. We mogen er echt wel in geloven dat we de wereld beter kunnen maken. Daar moeten we niet moedeloos in worden, ook al erkennen we dat er niet zoiets bestaat als ‘quick fixes’. Je hebt een lange adem nodig; bij verandering moet je volharden, wil je iets duurzaams doen. Maar iets beter maken kan op zoveel manieren. Het is precies wat Hananja zegt. Alle onderzoeken van de afgelopen twee jaar die bij ons op het bord liggen geven aan dat de belangrijkste beschermende factor voor de gezondheid van mensen is: het zich verbonden voelen. Een mens wil ergens bij horen, zich gekend en gezien voelen. Daar kunnen we allemaal een bijdrage aan leveren.”
Je hebt een lange adem nodig; bij verandering moet je volharden, wil je iets duurzaams doen.
Wat kan de JGZ-professional hier concreet mee?
Ellen-Joan: “Ik spreek veel professionals door het hele land. Laatst gaf ik een lezing, waarna een verpleegkundige naar mij toe kwam die in een aandachtswijk werkt. Ze vertelde mij wat ze allemaal zou willen veranderen, de kansen die ze zag. Ik vroeg haar: ben je al begonnen? Dat was lastig, antwoordde ze. Wat haar tegenhield? De buitenwereld, zoals vaak als reden wordt aangedragen. Het management, tijd of geld. Ik hoop dat professionals vanuit verschillende hoeken steeds meer de ruimte durven te gaan nemen. Er zal niemand aanbellen om jou extra ruimte te bieden. Dus je moet zelf die ruimte nemen, om te gaan doen waar jij in gelooft. Dat is lastig, zeker in je eentje, vanuit de waan van de dag. Maar er zijn wel degelijk mensen die dat durven en die daarin een inspiratie kunnen zijn voor anderen. Je hoeft niet meteen alles of niets te doen; je kunt in het klein beginnen. Vorig jaar is de NCJ Preventie Prijs prijs gegaan naar Kirsten Lindeman, iemand die na werktijd door Bijlmermeer is gaan lopen, omdat niemand naar háár toe kwam. Ze vroeg aan de ouders waarom ze niet kwamen en als ze daar geen behoefte aan hadden, wat dan wel voor hen zou werken als het gaat om opvoedadvies. Toen bleek dat radio Bijlmermeer een belangrijke rol speelt in de gemeenschap, en is Kirsten via de radio opvoedondersteuning gaan bieden. Waar het om gaat: zoek je weg vanuit wat jij vanuit jouw hart vindt dat er nodig is. Innovatie is: ‘think big and act small’.”
Hananja: “Precies. Het kan in eerste instantie voelen dat je geen tijd, geld of steun vanuit het management ervaart. Maar dat is ook een kwestie van perspectief. Ik heb gewerkt in een wijk waarin veel kinderen achterliepen in hun motoriek. Ik zou eindeloos kunnen doorverwijzen naar een fysiotherapeut, met alle kosten die daaraan zijn verbonden. Maar als je naar het verhaal erachter kijkt zijn deze problemen ontstaan doordat het een onveilige buurt was waar ouders hun kinderen niet buiten durfden te laten spelen. Je kan ook samen met de gemeente hierover in gesprek gaan over wat er mogelijk is om daar verandering in te brengen. “Als je zoiets met je management bespreekt krijg je ze echt wel mee, je bent immers bezig om het geld effectiever en met meer impact in te zetten. Dat willen zij ook!”
Vionne: “Er is hierin zoveel samenwerking mogelijk! Je begint klein, met de stap die jíj zet, maar als je doelgericht de samenwerking zoekt kan je een grote impact hebben. Daarbij wil ik zo graag uit dat negatieve denken komen. Het is makkelijk om naar de werkelijkheid te kijken en te zien wat allemaal niet werkt. Maar als je rond een bepaalde uitdaging samen met alle partijen gaat kijken naar wat er mogelijk is met de middelen die je wél hebt– dan blijkt vaak dat je elkaars expertise nog veel beter in kunt zetten. Vanuit het negatieve zie je overal kaders en beperkte ruimte, terwijl een positieve benadering veel meer ruimte biedt. Letterlijk en figuurlijk.”
Ellen-Joan: “Die ruimte maakt dat je je vrij voelt om te gaan proberen. Dan kom je in een flow, krijg je energie en wil je ook de dingen beter maken.”
Ik hoop dat professionals vanuit verschillende hoeken steeds meer de ruimte durven te gaan nemen. Er zal niemand aanbellen om jou extra ruimte te bieden. Dus je moet zelf die ruimte nemen, om te gaan doen waar jij in gelooft.
Hoe kan de healthy village beweging hieraan bijdragen?
Vionne: “Je hebt een maatje nodig om er doorheen te breken, door dat negatieve heen. Gezamenlijk durven we meer en is het minder eng om stappen te zetten. Ook voor het welzijn van JGZ-professionals is het net zo belangrijk om die verbinding te ervaren. Om het gevoel te hebben niet alleen te staan en onderdeel te zijn van een grotere maatschappij brede beweging. Daarom zijn we nu als healthy village beweging ook op zoek naar partners buiten de JGZ.”
Ellen-Joan: “Iedereen is welkom om aan te haken met zijn of haar ideeën en expertise. Juist omdat de leer- en leefomgeving van kinderen búiten die spreekkamer is. We hebben dus bewust ook geen hiërarchische structuur, met een werkgroep en dergelijke. We zijn samen de beweging en formuleren geen richtlijnen maar ambities. Als beweging willen we naar je luisteren en kijken hoe we je kunnen ondersteunen in jouw ideeën en plannen en hoe we, zodoende, elkaar kunnen inspireren en van elkaar kunnen leren. Daarin zijn we ook wel pragmatisch bezig en kijken we naar welke middelen het makkelijker kunnen maken om die inspiratie en bevlogenheid te delen zoals een animatie, presentatie of pitch die je makkelijk kunt delen, of een whatsapp groep waarin we elkaar inspireren en steunen. Ook zoeken we samenwerking met initiatieven die eenzelfde doel hebben, zoals ‘De Gezonde Stad’, de KNMG en ’child friendly cities’ van Unicef.”
Hananja: “Je inspireert elkaar en vervolgens neemt iedereen dat weer mee naar zijn eigen specialisme en sector, om daar het gedachtegoed van de healthy village beweging weer verder te verspreiden. Zo maken we samen een groot netwerk waarin je de basis met elkaar deelt, elkaar inspireert en elkaar weet te vinden wanneer dat nodig is.”
Is er een specifiek onderwerp dat nu jullie aandacht heeft?
Ellen-Joan: “We willen dit jaar wat meer de verbinding zoeken met de opleidingen binnen de jeugdgezondheidszorg, zodat studenten al bij de start van hun vakmanschapsontwikkeling op de hoogte zijn van deze beweging en ons gedachtegoed.”
Hananja: “We hebben ons in dit gesprek vooral gericht op het kind, want daar begint het wat ons betreft. Maar als je de omgeving gezonder inricht heeft dat natuurlijk ook een positief effect op volwassenen en zo uiteindelijk weer op kinderen. We hebben echt elkaar nodig. Iedereen kan vanuit zijn of haar rol, plek, expertise of talent een verschil maken.”
Vionne: “We zijn voortdurend in ontwikkeling en in beweging. Dus heb je een goed idee, zoek vooral contact! Gegarandeerd dat er mooie verbindingen tot stand komen en we van en met elkaar kunnen leren.”
